Türk Destanları - Özetleri

Türk Destanları

Aslı Farsça olan destan (dâstân, destân), Fransızca épopée, Yunanca epos şiir karşılığıdır.

Türkçede destan, hem legende hem epope karşılığıdır. Ayrıca Anadolu'da Türk edebiyatında sosyal, tarihi ve mizahi konularda söylenen ulusal bir nazım şeklinin ve çeşidinin de adı destandır.

Destanlar, ulusların, özellikle tarih yazımının henüz yaşam bulmadığı dönemlerine ışık tutmaları bakımından önemlidirler.

Türk destanlarını İslamiyet öncesi ve İslamiyet sonrası diye iki bölümde değerlendirmek olasıdır.

İslamiyet öncesi Türk destanları arasında şunları sayabiliriz:

Yaradılış Destanı,

Alp Er Tunga Destanı,

Şu Destanı,

Oğuz Kağan Destanı,

Bozkurt Destanı,

Ergenekon Destanı,

Türeyiş Destanı,

Atilla Destanı,

Göç Destanı.

İslamiyet sonrası Türk destanları arasında ise;

Saltuk Buğra Han Destanı,

Manas Destanı,

Timur Destanı,

Battalgazi Destanı,

Danişment Gazi Destanı,

Dede Korkut Destanları,

Genç Osman Destanı,

Köroğlu Destanı sayılabilir.

Türk destanlarının belli başlı niteliklerini görmeye çalıştığımızda karşımıza, çoğu kez, kadın kişiliğinde odaklanmış bir güzellik, yiğitliğin, tarihin her döneminde başüstünde tutulmuşluğu, atın ve bozkurdun insana sadık bir yoldaş olması, kurdun ana, baba ve hatta tanrı olması, yurt kabul edilen coğrafyanın kutsallığı gibi unsurlar çıkar.

Yaradılış Destanı

XIX. yüzyılda Prof. W. Radloff tarafından Altay Türkleri arasında derlenmiştir.

Konusu: Daha hiçbir şey yokken, Tanrı Kayra Han'la uçsuz bucaksız su vardı.

…su dalgalandı. Ak Ana Akine, Tanrıya "Yarat!" dedi, yine suya gömüldü. Bunun üzerine Kayra Han, kendine benzer bir varlık yaratarak "Kişi" adını verdi.

Tanrı Kayra Han, dünyayı yaratmayı düşündü. Kişi'ye, "Suya dal, toprak çıkar!" emrini verdi.

Toprağın bir kısmını ağzında sakladı. Kendine göre bir yer yaratacaktı. Avucundaki toprağı su yüzüne serpince Tanrı, toprağa "Büyü" emrini verdi. Bu toprak dünya oldu. Fakat bu emirle Kişi'nin ağzındaki topak da büyümeye başladı.

Kişi'nin ağzından dökülen ıslak toprak yeryüzüne serpildi. Yeryüzünde tepecikler oluştu. Buna kızan Tanrı, Kişi'yi kendi âleminden kovdu ve ona Erlik (Şeytan) adını verdi.

Yerde dokuz dallı bir ağaç bitti. Tanrı her dalın altında ayrı bir adam yarattı ve "Dokuz millet olsun!" dedi. Erlik bu insanları kıskandı. Onları kötülüğe sürükledi. Erlik yeniden lanetlendi. Toprak altındaki karanlıklar âleminin üçüncü katına sürüldü. Tanrı kendisi için de göğün on yedinci katında bir nûr âlemi yaratarak oraya çekildi. İnsanların büsbütün başıboş kalmaması için onlara da Gök Oğul'u (Maytere) gönderdi.

Erlik, Kayra Han'ın katına çıkmak istedi. Gök Oğul'u, Tanrı'ya bunun için yalvarmaya razı etti. Erlik, kendisi için gökler yaptı. …gökle yer arasındaki dünyada yaşayan insanlardan daha iyi bir hayat sürüyordu.

(Kayra Han) Erlik'in dünyasını yıkmak için kahraman Mandişere'yi gönderdi. O, güçlü mızrağıyla vurarak bu dünyayı parça parça etti. Eski düz dünya engebeli bir hal aldı. Tanrı, Erlik'i yeniden cezalandırdı. Onu yerin en alt katına sürdü.

Alp Er Tunga Destanı

Alp Er Tunga M.Ö. VII. yüzyılda yaşamış bir Saka hükümdarıdır. Türk-İran savaşlarında ün kazanmış İran hükümdarı Keyhüsrev'e yenilerek öldürülmüştür.

…bu destanın hacimli ve zengin parçaları Firdevsi'nin Şahnâme'sinde bulunmaktadır.

Alp Er Tunga'nın ölümü konusunda söylenmiş bir sagu (ağıt, mersiye) da Kaşgarlı Mahmud tarafından yazıya geçirilmiştir.

Konusu: Kabil padişahı Zal, Alp Er Tunga'nın elinde esir olan İran hükümdarını kurtarmak için Turan ülkesine yürüdü. Alp Er Tunga'yı yendi ama hükümdarını kurtaramadı.

Alp Er Tunga İran'a bir daha savaş açtı. O zamana kadar Zal da yaşlanmıştı. Kendi yerine, Alp Er Tunga'ya karşı oğlu Rüstem'i yolladı.

İran kahramanı ile Alp Er Tunga arasında sayısız savaşlar oldu.

Bu savaşlar devam ederken İran'ın hükümdarı bulunan Keykavus, oğlu Siyavüş'ü ve Zaloğlu Rüstem'i gücendirmişti. Bunun üzerine şehzade Siyavüş kaçıp Alp Er Tunga'ya sığındı. Türk yiğitlerinden birinin kızıyla evlendi, Keyhüsrev adını verdiği bir de oğlu oldu.

Keyhüsrev büyüyünce, İranlılar onu kaçırıp hükümdar yaptılar. Keyhüsrev, Alp Er Tunga'nın üzerine gönderdi. Yine birçok savaşlar oldu. Sonunda Alp Er Tunga iyice yoruldu, ordusu dağıldı, askeri kalmadı. Tek başına dağlara çekilip bir mağarada kendi halinde yaşadı. Ancak bir gün izini bulan İran askerleri onu öldürdüler.

Şu Destanı

Şu, M.Ö. IV. yüzyılda yaşamış bir Türk hükümdarıdır.

…bu destan, Türkler arasında XI. yüzyıla kadar yaşamış ve bu yüzyılda Kaşgarlı Mahmud tarafından kayda geçirilmiştir.

Konusu: İskender, Semerkand'ı geçip de Türk yurduna yöneldiği zaman Türklerin hükümdarı Şu idi.

Hakanın gümüşten bir havuzu vardı. …içine su doldurur, suya kazlar, ördekler salar, yüzdürürdü.

İskender, Hucend suyunu geçince, gönderilen adamlar hızla gelip Şu'ya haber verdiler. Hükümdar göç davulunu çaldırıp doğuya doğru yürüdü. Binecek hayvan bulanlar kendilerini bu hayvanın sırtına bırakıp hükümdarın arkasından gittiler.

Hakan, ordusu ile savuşup gittikten sonra, orada çoluk çocuklarıyla 22 kişi kalmıştı (Oğuz boyları bu kalanlardan doğmuştu).

…yanlarına iki kişi daha geldi. 24 oldular.

…bu iki kişi ile çocukları Kalaç diye anıldılar; iki kabile Kalaçların kökü oldular.

Nihayet İskender geldi. O 22 kişiyi gördü. Baktı ki bunlar uzun saçlı insanlardır, üzerlerinde Türk alametleri var, hiç kimseye sormadan bunlar için: "Türk manend" Türke benziyor, dedi. Bu söz de o adamlara ad oldu. 24 kabile olan Türmenler bu ismi taşıdılar, Türkmen diye anıldılar. Bununla beraber, adı Kalaç olan iki aile, onlardan ayrıldıkları için tam Türkmen sayılmazlar.

Uygur iline yaklaştıkları zaman Şu, İskender'le vuruşmak için bir bölük asker yolladı. İskender de bir öncü kuvveti göndermişti. Türkler, İskender'in öncülerini, bir gece baskınında bozguna uğrattılar.

Sonra, İskender Türk hakanıyla barıştı. Hatta Uygurlar için şehirler yaptı ve bir zaman kaldıktan sonra geriye döndü.

Oğuz Kağan Destanı

…bilinen tek bir yazma nüshası vardır. Paris Ulusal Kitaplığının Türkçe Yazmalar bölümünde 1001 numarada kayıtlı olan bu destan, Uygur harfleri ile yazılmıştır.

…bu metni ilkin Türkolog W. Radloff, Kutadgu Bilig ile birlikte (1891) yayımladı.

Bu destanda Oğuz, doğuştan güzel olan, doğduktan kırk gün sonra büyüyüp gelişen, halka eziyet eden canavarı öldüren, büyüyünce yeryüzünün dört bir yanına elçiler gönderip o ülkeleri bayrağı altına alan, yaşlanınca yurdunu altı oğlu arasında paylaştıran bir Türk hükümdarı ve kahramanıdır.

Mete'nin tarihi kişiliği ile destan kahramanı Oğuz'un serüvenleri arasında büyük bir benzerlik vardır.

Konusu: Ay Kağan'ın bir oğlu oldu. Bu çocuğun yüzü gök, ağzı ateş gibi kızıl, gözleri elâ, saçları ve kaşları kara idi.

Doğan çocuğa Oğuz adı verildi. Bu çocuk anasının göğsünden bir kere süt emdi, bir daha emmedi. Çiğ et, çorba ve şarap istedi. Dile gelmeye başladı. Kırk gün sonra büyüdü, yürüdü ve oynadı.

Kargı, yay, ok, kılıç ve kalkanla ava gitti. Ormanda bir geyik ele geçirdi, onu söğüt dalı ile bir ağaca bağladı ve oradan uzaklaştı. Tan ağarırken gelip gördü ki canavar geyiği yemiş. Sonra bir ayı yakalayıp aynı yere bağladı. Canavar ayıyı da yiyip gitti. Bu defa kendisi ağacın dibinde durup canavarı beklemeye başladı. Oğuz kargı ile canavarı öldürdü. Kılıcı ile başını kesti, alıp gitti.

Oğuz Kağan bir yerde Tanrıya yalvarmakta idi. Karanlık bastı gökten bir ışık indi. Işığın içinde yalnız oturan bir kız vardı. Başında teli ve parlak bir beni vardı.

Oğuz Kağan onu sevdi ve aldı. Günlerden ve gecelerden sonra kız, üç erkek çocuk doğurdu. Birincisine Gün, ikincisine Ay, üçüncüsüne Yıldız adını koydular.

Yine bir gün Oğuz Kağan ava gitti. Göl ortasında ağacın kabuğunda yalnız başına oturan çok güzel bir kız gördü. Oğuz Kağan onu da sevdi ve aldı. Günlerden ve gecelerden sonra kız, üç erkek çocuk doğurdu. Birincisine Gök, ikincisine Dağ, üçüncüsüne Deniz adını koydular.

Oğuz Kağan bundan sonra yeryüzünün dört köşesine haber saldı kendisine itaat edilmesi için. Urum Kağan itaat etmedi. Oğuz Kağan bayrak açıp sefere çıktı.

Kırk gün sonra Buz Dağ adında bir dağın eteğine geldi. Tan ağarınca Oğuz Kağan'ın çadırına güneş gibi bir ışık girdi. O ışıktan gök tüylü ve gök yeleli büyük bir erkek kurt çıktı. Kurt dile geldi ve Oğuz Kağan’ın önünde yürüdü.

Gök tüylü ve gök yeleli bu büyük erkek kurt bir kaç gün sonra durdu. Burada savaş başladı. Boğuşma ve vuruşma öyle yaman oldu ki, İtil Mürenin suyu baştanbaşa kıpkırmızı oldu. Oğuz Kağan yendi ve Urum Kağan kaçtı.

İtil Irmağının kıyısına vardıklarında, Uluğ Ordu Bey, çevredeki ağaçlardan sal yaparak ırmağı karşıya geçti. Oğuz Kağan sevindi, güldü ve "sen burada bey ol, senin adın Kıpçak Bey olsun" dedi.

Oğuz Kağan yine önünde gök tüylü, gök yeleli kurtla birlikte Hint, Tangut ve Suriye taraflarına yürüdü. Pek çok vuruşmadan ve pek çok çarpışmadan sonra onları aldı ve kendi yurduna kattı.

Oğuz Kağan'ın yanında aksakallı, kır saçlı, tecrübeli bir ihtiyar vardı. O, anlayışlı ve asil bir adamdı. Adı Uluğ Türk idi. Uluğ Türk rüyasında, bir altın yay ve üç gümüş ok gördü. Bu altın yay gün doğusuna üç ok da şimale doğru gidiyordu. Gördüğü rüyayı Oğuz Kağan’a anlattı. Oğuz Kağan, Gün, Ay ve Yıldız adlı oğullarını doğu tarafına; Gök, Dağ ve Deniz’i de batı tarafına avlanmaya gönderdi.

Doğuya gidenler yolda bir altın yay buldular. Batıya gidenler de üç gümüş ok buldular. Bunları getirip babalarına verdiler. Oğuz Kağan yayı üçe böldü ve "Ey büyük oğullarım yay sizlerin olsun, yay gibi okları göğe kadar atın." dedi. Okları da üçe üleştirerek "Ey küçük oğullarım oklar sizlerin olsun. Yay oku attı, sizler de ok gibi olun." dedi.

Yurdunu "Boz Oklar" ve "Üç Oklar" diye anılan oğulları arasında paylaştırdı

Ergenekon Destanı

XIII. asır Moğol tarihçisi Reşidüddin tarafından yazıya geçirilmiştir. Yazarın Câmi'ü't-Tevarih, Reşididdin Tarihi de denilir, kitabına kaydettiği bu rivayet, Fars diliyle yazılıdır. Daha sonra XVII. yüzyılda, Hıyve Hanı Ebulgazi Bahadır Han tarafından yazılmış olan Şecere-i Türk adlı eserde de kaydedilmiştir.

Ergenekon Destanı'nın en önemli niteliği ve diğer destanlardan ayrılan yanı, kolektif bir kahraman eksenine oturtulmuş olmasıdır. Destanda adı geçen Kayan, bir şahıs değil, ünlü Kayıhanlı kabilesidir. Tukuz ise Göktürkler'in tarihinde önemli yeri olan Dokuz Oğuz'ların adıdır. Ergenekon Destanında bir diğer önemli unsur, tarihsel olaylarla örtüşmesidir.

Konusu: Gök Türkler Tatarların baskınına uğradı. Sağ kalanların tümü tutsak oldu. Sadece İl Han'ın küçük oğlu Kayan ile kardeşinin oğlu Nüküz karıları ile birlikte Tatarların elinden kaçabildiler. Kimsenin bilmediği ıssız bir yere çekilmeye karar verdiler.

Çevresi yüksek, aşılmaz, geçit vermez dağlarla çevrili geniş bir düzlüğe rastladılar. Buraya "Ergenekon" adını verdiler.

Kayan ve Nüküz'ün çocukları burada çoğaldı. Dört yüz yıldan fazla oturdular. Birçok oymaklara ayrıldılar. Bir gün geldi ki artık Ergenekon'a sığmaz oldular.

Ergenekon'dan çıkmak için bir yol aramağa başladılar, bulamadılar. Etraflarını saran dağlarda demir madeni vardı. Madeni eriterek yol açmaya karar verdiler.

Ateşi körüklediler. Kaya erimeye başladı. Yüklü bir devenin geçebileceği kadar yol açıldı. Ergenekon'dan çıktılar. O günü, o ayı ve o saati iyi bellediler. Çıkarken onları yöneten demirci başbuğun adı "Börte Çene" yani Bozkurt idi.

Ondan sonra her yıl, o günde, o saatte bayram yaparlar. Başta kağan olmak üzere bütün kumandanlar ve ileri gelenler örsün üstüne bir demir parçasını koyup döğerler. Bu yıldönümü böylece töre kılındı.

Bozkurt Destanı

Göktürkler'in bir düşman baskınıyla kırıldıktan sonra, baskında sağ kalan tek gençle bir dişi bozkurttan yeniden türediklerini anlatır.

Kurt, yiğidi kaçırdı, kimsenin bulamayacağı bir mağaraya götürdü. O mağarada yaşadılar. On erkek çocukları oldu. Çocuklar büyüyüp evlendiler.

Her birinden bir boy türedi. Bunlardan biri Aşine boyu idi. Aşine, bütün kardeşlerinin en akıllısı olduğu için Türkler'e hükümdar oldu. Soyunu unutmadığını göstermek için de çadırının kapısının önüne, üzerinde kurt başı bulunan bir bayrak dikti.

Türeyiş Destanı

Birçok Türk destanında ortak motif olarak görülen bozkurt motifi, Türeyiş Destanında da soyun başlangıcı olarak tanrısal güce bağlanmaktadır.

Kızları çok güzel olan Hun hükümdarı, güzelliklerinden dolayı kızlarının ancak tanrılarla evlenebileceğine inanarak onları insanlardan uzak tutmak ister. Kızlarını bir kuleye kapatır. Tanrılardan biri bozkurt şeklinde kızların yanına varıp onlarla evlenir. Bu kızlardan Dokuz Oğuz- On Uygur doğar.

Göç Destanı

Türeyiş destanının devamı olduğu düşünülür. Çin ve İran kaynaklarında iki ayrı şekilde kaydedilmiştir. Bunlar birbirlerini tamamlar niteliktedir.

Destanda, hakanın Çinlilerle yapılan savaşlara bir son vermek için oğlu Gali Tigin'e bir Çin prensesi alması ve buna karşılık Kutul Dağını vermesi; yurtta birliği sağlayan tılsımlar bozulunca Uygurların nasıl ıstırap çektikleri; sonunda kendilerine yiyecek vermeyen bu yurdu bırakarak güneybatıya doğru göçleri anlatılır.

Saltuk Buğra Han Destanı

Tezkire-i Buğra Han adlı bir yapıtta kayıtlıdır.

Saltuk Buğra Han'ın çeşitli illerdeki insanları Müslümanlığa çağırmasını, inanmayanlara keramet göstermesini, savaşlarda ağzından ateşler saçarak imansızları yaktığı anlatılır.

Saltuk Buğra Han etrafında destanlaştırılan bu anlatım, bugün Kaşgar yakınlarındaki Artuç kasabasında bulunan mezarına, "ziyaretgâh" olarak gösterilen ilginin kaynağıdır.

Manas Destanı

Manas Destanının asıl kaynağı; Mani dinine mensup olan Karahitaylarla Müslüman olan Karahanlılar arasında, XII. yüzyıl başlarında meydana gelen siyasi ve askeri mücadeleler sırasında Kırgızların yaşadıkları olaylardır.

Kırgız Türkleri arasında geniş bir kahramanlık destanı olan Manas Destanı, Müslüman Kırgızlarla Putperest Kalmuklar arasındaki mücadeleleri anlatır. Destan üç bölümden oluşmaktadır. Bunlar; Manas, oğlu Semetey ve torunu Seytek ile ilgili bölümlerdir.

Destanın derlenen en hacimli şekli Sayakbay Karalayev'in Manas-Semetey-Seytek üçlemesi olup 500.500 dizedir. Destanın çeşitli Manasçılardan derlenen 60'tan fazla anlatımının toplam dize sayısının 1.500.000 olduğu kaydedilmektedir. Manas destanında kahramanlık konusu geniş bir yer tutar.

Nogay boyundan çıkan Manas, önce kendi boyunun özgürlüğü için mücadele eder. Daha sonra bütün Kırgız halkını birleştirip onların özgürlüğü ve eşitliği için çalışan bir bahadır olur.

Halk arasında ve sözlü halk edebiyatında Manas destanı söyleyen ozanlara ırçı veya comokçu denmiştir. Kırgız edebiyatında Manas destanı söyleyen ozanlar ikiye ayrılmıştır. Bunlar comokçu ve camakçı'lardır. Comokçular, Manas destanını kendi devirlerinde yaşamış olan ozanlardan duyup kendilerine göre yorumladıktan sonra okuyan kişilerdir. Manas destanının bazı bölümlerini büyük comokçulardan dinledikten ve belleklerine yerleştirdikten sonra ona eklemeler yaparak veya kısaltarak okuyan ozanlar ise camakçılardır.

Karacaoğlan Şiirinde Sapmalar

Yıldız Yenen Avcı - Karacaoğlan Şiirinde Sapmalar

Her bir halk şairi, kendi perspektifi nispetinde yaşadığı dönemi şiirine taşır.

Karacaoğlan’ın yaşadığı 16. Yüzyıl, Türklerin gerek kültür gerekse siyaset alanında tüm dünyada lider oldukları bir dönemdir. Türkçe edebiyat 16. Yüzyılda Arapça ve Farsçanın yoğun tesiri altındadır. İşlenen konular bakımından ise sevgiliye yazılan gazeller ve devlet adamlarına övgü içeren metinler çoğunluktadır.

Karacaoğlan’ın şiiri de benzer konulara yer verir; sevgiliye yazılmış şiirler onda pek çoktur. Karacaoğlan dil bakımından da zengindir. Anadolu’nun değişik bölgelerini gezmiş olması, farklı ağızlar ve kültürleri tanımış olması bu bakımdan ona katkı sağlamıştır.

Biçimbilimsel Sapmalar:

Karacaoğlan’ın; şiirlerinde uyak kaygısından dolayı bazı ekleri düşürdüğü veya yanlış ek kullanımına yer verdiği görülür. Şair, ölçü bütünlüğünü sağlamak için yükleme halini düşürür. “Burmayı” sözcüğü yerine “Burma” sözcüğünü kullanır:

“Gümüş yüzükleri takmış parmağa,

Altun burma beyaz kola uydurmuş”

Şiirlerde yönelme hal ekinin ve tamlayan ekinin düşürüldüğü de görülür:

“Şahanım var, bazlarım var.

Tel alışkın sazlarım var.”

“Dilberim sevmezse beni,

Ben onu sevdiğim yeter.”

İyelik ekinin de şiirsel kaygılardan dolayı düşürüldüğü görülür:

“Gidip şu güzelin ilin gezmeli

Kalem alıp kaşın gözün yazmalı”

Şiirlerde dikkat çeken bir diğer nokta ise; şairin, kimi kez isim durum eklerini birbirinin yerine kullanmasıdır.

“Diyâr-ı gurbetin sonsuz mihneti,

Şu benim yârime göresim geldi.”

Geniş zamanın 2. ve 3. Kişi çekimlerinde olumsuzluk eki ile birlikte kullanılan “-z” ekini düşürür. Fakat bu yaygın olarak işitilen yöresel bir kullanımdır.

“Kız da der ki: Sarı yıldız doğma mı?

Doğup doğup orta yere gelme mi?

Bir gecem de bin gecene değme mi?”

Şimdiki zaman eki geniş ünlü ile biten bir sözcüğe getirildiği zaman daralma olayına neden olur. Söyleyiş güzelliğini yakalama adına şairin; yer yer bu kurala bağlı kalmadığı görülür:

“Saçları topukla eyleyor cengi,”

Hezâran çubuğa benziyor boyu,”

Gelecek zaman eki olan “-ecek” ekinin, farklı kullanımları göze çarpar:

“Karaca’Oğlan der ki: Terkin vericek,

Ötüşür bülbüller, gonca gülicek.

Ben burada, yâr orda, böyle kalıcak,”

Şair, istek kipinin birinci kişi çekiminde hem kurala uygun olana hem de yöresel nitelik taşıyan formuna yer verir:

“Murâdıma ermeyeyim,

Hak didârın görmeyeyim,”

“Arab atım mı var benim, eğlenem?

Ya şahanım mı var, salam, avlanam?”

Ölünce sevmezsem seni.”

Karacaoğlan, “ile” sözcüğünü “-nen”, “ilen”, “le” , “ile” gibi farklı şekillerde kullanır:

“Elleri koynunda gezen yiğidi,

Yiğit mağrur gezmeyinen beğ olmaz”

Sözcüksel Sapmalar

“Erciyes” sözcüğünü “Erciyas” şeklinde; vakit sözcüğünü ise “vakt”, “vaht” şeklinde kullanarak farklı kullanımlara yönelir:

“Erciyas ulunuz, pirin var dağlar”

“Vaktlı vaktsiz akmak olmaz”

Karacaoğlan’ın kimi şiirlerinde “mezar” sözcüğünün, uyak kaygısından dolayı “mezer” şeklinde kullanıldığı görülür:

Karaca’Oğlan der ki: Ezelden ezel,

Duruldu suyum da, kazıldı mezer. (…)

Şair; kimi zaman da “gelmeye” sözcüğünü “gelmekliğe” biçiminde kullanır:

“Gelmekliğe karar verdim

Sözüm oldu yalan şimdi.”

Anlambilimsel Sapmalar

“Nasıl, niçin, nereden” zarfları yerine “ neden” sözcüğüne yer verir:

“Baharın geldiğin neden bilelim?

Bir gül bitmiş, yapracığı düzgündür.”

Şiir dilindeki güçlükler, şiir dilinde oldukça sık kullanılan sözbilim kurguları ve dilbilim yapıları sonucunda göze çarpan olağan dil kullanımlarının dışındaki yapılardan kaynaklanır.

Sözdizimsel Sapmalar

Diğer şairler gibi, Karacaoğlan da anlatıma dinamizm ve kıvraklık veren devrik cümleleri sıklıkla kullanır.

Yöresel ağız Kullanımından Kaynaklanan Sapmalar

Şiirlerde yer alan “renk, reyhan, lazım, Rum…” gibi bazı sözcüklerin ilk hecesinde türeme olayının yaşandığı görülür.

“Çevre yanı ireyhanlı bağ olur”

“Yüzlerin portakal, irengin gülde,”

“Her sabah, her sabah salınan güzel,

Salınma karşımda, ilâzım değil.”

“Bin katar içinde bu bir türlüdür,

Urum’da ve Şam’da birdir bu gelin”

Sonuç

1. Karacaoğlan ölçü bütünlüğünü sağlamak için kimi şiirlerinde ekleri düşürmüş, kimilerinde ise bu dil öğelerini, yerinde kullanmıştır.

2. Sözcük seçimi bakımından şairin, hem özgün ifadelere, hem de morfolojisi değiştirilmiş kullanımlara yer verdiği görülür.

3. Karacaoğlan; alışılmamış bağdaşmalarla, yoğun ve derin ifadelerle şairsel gücünü sergilemeye çalışırken, yine sanatsal kaygılardan olsa gerek anlam karışıklığına ve belirsizliğine yol açan durumlardan kaçınamamıştır.

4. Şairin, bazen “tamlayan+tamlanan” ve Türkçenin cümle yapısı kuralına (Ö+T+Y) bağlı kalmadığı; fakat dizelerdeki monotonluğu yıkmak ve onların müzikalite değerini yükseltmek için farklı yapısal oluşumları tercih ettiği görülmektedir.

5. Karacaoğlan doğup büyüdüğü, gezip gördüğü yerlerin ağız kullanımlarını şiirlerine taşımakla kalmamış, onları dizenin akışına göre yeniden harmanlamıştır.

---

Folklor/Edebiyat Dergisi, Cilt: 19, Sayı: 74, (s. 119-129), 2013

Lütfi Sezen - Halkbilimi Derleme Metotları

Lütfi Sezen - Halkbilimi Derleme Metotları

Giriş bölümünde folklorun (halkbilimi) tanımı yapıldıktan sonra (…) örf, âdet, gelenek, görenek, töre, anane, inanç, teamül gibi kavramlar üzerinde durulmuştur.

Birinci bölümde folklorun tarihçesi, dünyada ve Türkiye’deki folklor çalışmaları sıralanmış…

İkinci bölüm derleme metot ve tekniklerine ayrılmıştır.

Folklorun Tanımı, Konusu, Amacı ve Alanı

Folklor, toplumun ortak kültürel değerlerinden yararlanarak milli kültürün çekirdeğini oluşturmaktır.

Terimi ilk olarak William Thoms (1803-1885) Athenaum adlı dergide yayınlanan bir makalesinde kullanmıştır (12 Ağustos 1846).

Kelimenin kökeni folk  (=halk) ve lore (=bilim) sözcükleridir.

Folklorun canlı kaynağı halk hayatıdır. Doğumdan ölüme kadar bütün törenler folklorun kaynağını teşkil eder.

(Folklorun anlamı) Ülkemizde çoğu zaman sadece yerel halk oyunlarını, türkülerini ve gösterilerini kapsayan dar ve yanlış bir alana sıkıştırılmıştır.

Ülkemizde folklor alanına giren maddi kültür ürünleri etnografya adı altında ele alınmaktadır.

Konusu

Bir ülkenin bir yöre halkının gelenek görenek örf âdeti yanında tecrübe ile elde ettiği maddi ve manevi bilgileri folklorun konusunu teşkil eder.

Düğün, bayram, gebelik, ad verme, kulak delme, sünnet, kadın erkek ilişkileri, akrabalık ilişkileri, komşuluk ilişkileri, misafir ağırlama, cin, büyü, muska, türkü, masal, ninni, menkıbe, bilmece, oyun, dua-beddua, yemin, hekimlik, dans, tiyatro, yerel ağızlar ve zanaatlar folklorun kapsamı içindedir.

Amacı ve Alanı

Kültürel bir ürünün folklor sayılabilmesi için şu özellikler aranır:

a) Halka ait olmalı

b) Anonim olmalı

c) Sözlü geleneğe dayanmalı

d) Nesilden nesle geçerek yayılmış olmalı

Folklor ürünleri durağan değildir, yaşayan ve durmadan değişen, yeni ürünler doğuran bir yapıya sahiptirler.

Folklor ürünleri üç kategoride tasnif edilebilir;

a) Bilgi haline gelmiş folklorik ürünler: (atasözleri, mani, ninni, destan, masal vs.)

b) Yaşanan ürünler: (doğum, ölüm, düğün gelenekleri vs.)

c) Sanat haline gelmiş ürünler: (halk oyunları, el sanatları, türküler)

Temel Kavramlar

Sosyal normlar olarak da kabul edilen temel kavramlar üç gurupta toplanabilir:

a) Örfler

b) Âdetler

c) Sosyal alışkanlıklar

Âdet

Âdet sözcüğü Arapça kökenlidir. Alışılmış, herke tarafından uyulagelen kural manasındadır. Gündelik hayatta insan ilişkileri çoğunlukla âdetler tarafından düzenlenmektedir. Âdetlerin bazısı sürekli bazısı ise zamanla değişebilen karakterdedir. Âdetler toplumsal zemine aittirler. Kişiye özel değildirler. Bazı âdetler zaman içinde sakıncalı/zararlı sayılıp terk edilebilir.

Âdetlerin toplum tarafından benimsenen ve fiiliyata da dayanan uygulamalarına örf denir.

Anane

Arapça kökenli bir sözcüktür. Gelenek, rivayet manasındadır. Anane örf, âdet ve gelenekler aynı anlamları kapsar.

Gelenek

Kuşaktan kuşağa iletilen maddi ve manevi kültür öğelerine gelenek adı verilir.

Görenek

Bir şeyi eskiden beri görüldüğü şekilde yapma alışkanlığı, alışılmış âdet manasında kullanılır. Yaptırım gücü olmayan sosyal davranış kurallarıdır.

İnanç

Bir olgu, nesne ya da varlığın gerçek kabul edilmesidir.

Moda

Taklit etmek suretiyle yayılan geçici âdetlerdir. İnsanın değişiklik, farklılık heveslerinden beslendiği için ticari amaçlarla da desteklenip pazarlama yoluyla parıltısı söndürülen geçici bir süreçtir. Yaygınlaştığı zaman büyük ölçüde terk edilen alışkanlıklardır.

Örf

Arapça kökenli bir sözcüktür. Kaynağı şeriat olmayan ancak halk tarafından alışkanlık haline getirilmiş davranış kalıplarıdır. Örfle yasa arasında sıkı bir ilişki vardır. Yasalar bir bakıma işlerliği ve uygunluğu denetlenmiş örflerdir.

Teamül

Arapça kökenli bir sözcüktür. Sözcüğün anlamı, iş, muamele, bir işin oluşu şeklinde tanımlanmaktadır.

Töre

Bir topluluğun uymakla yükümlü oldukları kuralları işaret eder. Töre sözcüğünün bağlayıcılığı kuvvetlidir, kanun ve nizam manasında da kullanılmaktadır.

Birinci Bölüm

Folklorun Tarihçesi

Yazılı en eski metinler bize folklora dair bilgiler aktarıyor; Herodot’un Tarih kitabı, Homeros’un destanları, gezi/seyahat kitapları vs.

17. yüzyıldan itibaren folklor ürünleri kayıt altına alınmağa başlandı: Charles Perrault (1628-1700) halk masallarını derleyip yayınladı. Alman Johann Gottfried Von Herder (1743-1803) halk şarkılarını derledi. Walter Scott (1772-1832) masal derlemesi yaptı ve bu edebi olarak değerlendirdi, üzerinde çalışıldı. Thomas Percy 1765’te İngiliz halk şiirlerini The Reliques of Ancient English adlı kitapta toplayıp yayınladı. Alman Grimm kardeşler masal ve efsanelerden oluşan büyük bir derleme hazırladılar. Finlandiya’da Elias Lonnrot 1836’da Kalevala adlı eserinde eski sözlü edebiyat ürünlerini bir araya getirdi.

1872’de Stockholm’de Nordiska Arkiv adında bir folklor arşivi kuruldu. 1878’de Londra’da The Folklore Society adlı bir dernek kuruldu. 1886’de Oslo’da ilk folklor kürsüsü kuruldu.

Türkiye’de Folklor Çalışmaları

Kaşgarlı Mahmud’un Divanü Lugati't-Türk’ü ve Evliya Çelebi’nin Seyahatname’si halkbilimi çalışmalarında en çok istifade ettiğimiz kaynaklar arasındadır. Tanzimat sonrası dönemde Şinasi, folklora ilgi göstermiş, masal çevirileri yapmış, Durub-i Emsal-i Osmaniye adı altında atasözleri derlemesi neşretmiştir. Halk hikâyeciliğine önem veren Hüseyin Rahmi Gürpınar’ın eserlerinde de gündelik halk yaşantısına ayrıntılarıyla yer verilmiştir.

Cumhuriyet’in ilanından sonra halkbiliminin tanımı ve yararlarına değinen isimler olmuşsa da bu erken dönemde derleme çalışması veya saha çalışması yapılmamıştır. Ziya Gökalp, Fuat Köprülü, Rıza Tevfik Bölükbaşı gibi isimler folklorun fayda ve lüzumundan söz etmişlerdir.

Türk folkloru adına ilk önemli adımı atan isim ise Macar âlim Igacz Kunos olmuştur. 1884 yılında Anadolu, İstanbul ve Rumeli’ni dolaşarak derlediği notlarını 1887’den itibaren kitaplar halinde yayınladı. Verdiği konferansları 1925’te Türk Halk Edebiyatı adı altında neşretti.

Cumhuriyet’in ilanından sonra folklora yönelik ilk ciddi çalışmalar 1938-1949 yılları arasında Ankara Üniversitesi DTC Fakültesinde yapıldı. Pertev Naili Boratav’ın öncülüğünde pek çok bilim adamı Türk folklorunun kayıt altına alınmasına katkılar sağladı.

Doğu Anadolu bölgesi, folklor çalışmaları açısından çok zengin bir bölgedir. Burada kurulan Atatürk Üniversitesinde bu yöndeki çalışmalara önem verilmiştir. Mehmet Kaplan, Muhan Bali, Bilge Seyidoğlu, Saim Sakaoğlu, Ümay Günay gibi bilim insanları saha çalışmaları yapmış, derleme eserler neşretmişlerdir.

Toplumu aydınlar ve onların dışında kalan kitleyi de halk olarak iki kategoriye ayırırsak, aydınların kalemi genel olarak şunu söylemişlerdir; folklor halka aittir ve şehirleşmeyle birlikte bu geleneksel alışkanlıklar terk edilecektir. Ancak vakıa sadece gelenek ve alışkanlık değildir. Folklor, insanı tanımanın, anlamanın en dolaysız yoludur. Bununla birlikte, folklorun ürünleri dinamiktir, yok olmazlar, bilakis dönüşürler; halk, folkloruna ait bazı unsurları yeniden üretemeyebilir ancak onların yerine mutlaka yeni kurgular geliştirir.  

Folklorun Diğer Bilim Dallarıyla İlişkisi

Folklorun konusu insandır, dolayısıyla diğer bilim dallarından keskin şekilde sınırları ayrılamaz. Antropoloji ağırlıkla insanın fiziksel yapısıyla, etnografya maddi kültürü ile, etnoloji geçmişi ile ilgilenirken folklor bütün olarak halk hayatını inceler. Folklor ayrıca; sosyoloji, tarih, edebiyat, dilbilim, çevrebilim, demografi, mitoloji, hukuk ve tıp gibi bilimlerle de yakından ilgilidir.

Folklor ve Antropoloji

Yunanca anthropos (insan) ve logos (bilim) sözcüklerinden türetilen antropoloji insanbilimidir. Konusu, bütün olarak insan türünün yaşantısını anlamak ve açıklamaktır.

Folklor ve Etnoloji

Etnoloji genel olarak eski toplumların ürünlerini incelemektedir. Bu bakımdan folklora yakından temas etmektedir.

Folklor ve Etnografya

Etnografya bir halkın maddi kültür ürünleriyle ilgilenir. Halkın gündelik hayatını hangi maddi unsurlar aracılığıyla idame ettirdiğini tespit eder.

Folklor ve Tarih

Tarih bir toplumun geçmişini, somut gerçeklikleri tespit ederek kayda alır. Folklor tarihten bağısız kalmayarak gerçek olmayan masal, efsane gibi anlatıları da kayda alır. Tarihe kıyasla detaylarla ilgilenir.

Folklor ve Sosyoloji

Sosyoloji toplumsal yapıyı tanımlamaya ve ondaki değişimlerin karakterini belirlemeye çalışır. Toplumsal yapıların ve kurumların kökeninde o toplumun değer yargıları vardır. Toplumsal değerleri inceleyecek olursak elde edilecek verilerin hemen tümünün folklorun konusu olduğunu görürüz. Sosyoloji çalışmaları için folklorun verimleri temel kaynaklar arasındadır.

Folklor ve Halk Edebiyatı

Halk edebiyatı ürünleri sözlü olarak aktarılabilen niteliktedir (bilmece, atasözü, türkü, destan, masal vs.) ve bunların tamamı folklorun konusudur.

Folklor ve Dilbilim

Sözlü anlatı ürünleri yöresel söz ve terimlerle birbirlerinden farklılaşabilmekte, yeni anlam katmanları edinebilmektedirler. Bir halk hikâyesi Anadolu’da yöreden yöreye değişikliklere uğrayarak anlatılabilir. Bu değişiklikler, sözcüklerde ve sözcüklerin anlam kapsamlarında olabilmektedir. Bu bakımdan folklor ürünleri dilbilimciler için önemli kaynaklar sağlamaktadırlar.

Folklor ve Çevrebilim

Toprağa ve çevreye bağlı olan tüm çalışmalar çevrebilimin konusudur. İnsan, toprağa ve çevreye bağlı bir varlıktır ve dolayısıyla yapıp ettiği her şey çevrebilime konu olur. Çevrebilimin özellikle toprak işçileri, köylüler ve Yörükler gibi doğa ve çevreyle iç içe yaşayan halk kitleleriyle ilgili olan çalışmaları folklor çalışmalarıyla temas halindedir. Çevrebilim, doğal koşulların toplumsal hayat üzerindeki etkilerini incelerken folklor bu etkilerin sonuçları üzerinde durur.

Folklor ve Demografi

İnsanlar belli çevrelerde belli nedenlerden dolayı çoğalır ve belli nedenlerden dolayı o bölgeyi terk edebilir. Nüfus hareketleri ve bunun değişkenleri demografinin çalışma konusudur. Bu çalışmaların folklora şöyle bir katkısı vardır; gelenek ve göreneklerin bir kısmı doğal çevreyle direkt ilgilidir. İnsanlar belli bir bölgede yaşamaktan vaz geçip göç ettiklerinden, alışkanlıklarının tamamını yanlarına alsalar bile vardıkları yerlerde bunların hepsini tekrar edemeyebilirler. Bu bakımdan nüfus hareketlerinin folklor ürünleri üzerinde de etkisi vardır.

Folklor ve Mitoloji

Folklor ürünleri arasında yer alan dini törenler, anlatılar, inanışlar, efsaneler ve destanlar, mitoloji çalışmaları için kaynak teşkil etmektedir.

Türk Folklorunun Kayakları

Sözlü Kaynaklar: Kitle iletişim araçlarıyla tanışmamış kuşağa mensup kişiler folklorun birinci el sözlü kaynaklarıdırlar (günümüzde bu nitelikte insanlara ulaşmak pek mümkün değil). Hikâye, masal, fıkra anlatıcıları da sözlü kaynaklar olarak değerlendirilir.

Cumhuriyet öncesi döneme ait kaynaklar: Tarih boyunca birikmiş yazılı eserlerimiz folklorumuz için kayak teşkil eder. Orhun abideleri, Kutadgu Bilig, Divanü Lügati’t Türk, destan ve efsaneler, tarih kitapları, surnameler, halk şairlerinin şiirlerini kaydetmiş olan mecmua ve cönkler, Şer’i siciller, fütüvvetnameler, ferman ve fetvalar, menakıpnameler, hızırnameler, gazavatnameler, falnameler, şükûfenameler, seyahatname, mektup ve günlükler, nevsaller ve salnameler, narh defterleri, kıyafetnameler, vefeyatnameler, minyatür, gravür, tablo ve fotoğraflar, yazma arşivleri, edebi metinler, şehrengizler, zenannameler, şairnameler, baytarnameler, seyirnameler, vakayinameler ve ruznameler ve daha pek çok metin folklor için kaynak olarak kullanılmaktadır.

Müzelerde sergilere konu olan eserler de folklor için kaynaktır. Mimari unsurlar, folklor araştırmacısı için veri teşkil eder. Mutfak alışkanlıklarımız ve mezarlıklarımız da folklor için kaynak teşkil eder.

Cumhuriyet dönemine ait kaynaklar:

Kılavuz kitaplar

P. Saintyvs’in Folklor Elkitabı, yabancı ülkelerdeki folklor çalışmaları ile Türk folklorunu etraflı biçimde incelemiştir.

P. Naili Boratav’ın Türk Folkloru bu alanda yapılmış en kapsamlı çalışmalardan biridir.

Hamit Zübeyir Koşay, Ankara Budun Bilgisi: Eser, Ankara’nın tarihçesinden söz edip devamında çok zengin halk edebiyatı ve folklor malzemesi aktarır.

İ. Hakkı Atay, Çepniler Balıkesir’de: Balıkesir’de yaşayan Çepnileri inceleyen eser, Çepniler özelinde yapılmış kapsamlı bir folklor incelemesidir.

Kamil Su, 17 ve 18. Yüzyıllarda Balıkesir Şehir Hayatı: Ser’i mahkeme sicillerine dayanarak yazılmış bir eserdir.

Naşit Uluğ, Tunceli Medeniyete Açılıyor: Genel olarak Tunceli’yi anlatan eserin hurafeler ve ev hayatı başlıklı bölümleri, saha çalışması yapılarak yazıldığı için değerlidir.

A. Yılmaz, Bergama’da Folklor: Eser, Bergama çevresinde yaşayan Yörüklerden alınan bilgilerle yazılmıştır.

İ. Hakkı Akay, Balıkesir Halkıyatı: Eserde Balıkesir yöresinde anlatılan atasözü, bilmece, mani ve türkülere yer verilmiştir. Eserin son bölümü yöredeki âdetleri anlatmaktadır.

Şevket Beysanoğlu, Diyarbakır Folkloru: Diyarbakır yöresinden derlenmiş 28 masala yer verilmiştir.

Bilal Aziz Yanıkoğlu, Trabzon ve Havalisinden Toplanmış Folklor Malzemesi: mani, atasözü ve bilmecelerin derlendiği eserin sonunda bölgedeki yerel coğrafi adların gösteren bir liste yer almaktadır.

Vehbi Cem Aşkun, Sivas Folkloru: iki ciltlik eserin birinci cildi Sivas’ın tarihi, sanat ve kültür hayatı anlatıp folklor konularına değinir. İkinci cilt, folklor üzerine yazarın makaleleriyle başlayıp devamında yine folklor malzemeleri anlatılıyor.

Fehim Çaylı, Ilgın Folkloru: Konya’nın Ilgın ilçesinin folklor malzemesinin derlendiği bir eserdir.

Musahipzade Celal, Eski İstanbul Yaşayışı: yazarın eski İstanbul yaşantısını tasvir ettiği sekiz bölümden oluşan eseridir.

Mehmet Halit Bayrı, İstanbul Folkloru: eser, şehir, edebiyat, sağlık ve din folkloru başlıklarını taşımaktadır.

Sait Uğur, İçel Folkloru: İki ciltlik eserin ilk cildi sırasıyla İçel’in fıkra, türkü, mani, destan, atasözü ve bilmecelerine yer verir. İkinci ciltte toplum hayatındaki âdetler, çevre, eşya, tabiat olayları, dini alışkanlıklar ve halk hekimliğinden söz edilir.

H. Tahsin Okutan, Şebinkarahisar ve Civarı: Bölgenin tarihini anlatarak başlayan eserin son bölümü folklor malzemelerine yer verir.

Fazıl Yenisey, Bursa Folkloru: Konu bütünlüğü olmayan eser, farklı tarihlerde yayınlanmış makaleler derlemesidir. Eserde Bursa yöresinin folklor malzemesini bulmak mümkündür.

Kemal Özer, Tarihte Balıkesir: Dört bölümden oluşan eserin ikinci bölümü folklora aittir. Kitabın sonunda yöre ağzıyla ilgili bir sözlük eklenmiştir.

Ferruh Arsuner, Gaziantep Folkloru: Derleme yapılan kaynak kişilerin isimlerine de yer verilen eserde bölgenin folklor malzemesi verilmiştir.

İshak Sunguroğlu, Harput Yollarında: Dört ciltlik eserin kapsamlı şekilde Harput’u anlatır. Üç ve dördüncü ciltler folklor ürünlerine aittir.

Bilge Seyitoğlu, Erzurum Halk Masalları Üzerine Araştırma: Birinci bölümde Türk masalları üzerine yapılan çalışmalardan söz eder. İkinci bölümde Erzurum halk masallarının özetleri verilmiştir. Üçüncü bölümde masallar motiflerine göre tasnif edilmiştir. Masalların metinleri ve açıklamalar ek bölümlerde yer almaktadır.

Muhan Bali, Halk Edebiyatına Giriş: Ders notlarından oluşan eserde derleme metotları hakkında geniş bilgiler yer alır.

Saim Sakaoğlu, Sahada Derleme Metotları: derleme hakkında bilgi verip saha çalışmasının güçlükleri ve bunlara çözüm önerileri anlatılır.

Metin Karadağ, Halkbilimine Giriş: Halkbiliminin ayrıntılı bir tanımı yapılan eserde derleme konusuna iki bölüm ayrılmıştır.

Nail Tan, Folklor: folklorun tanımı, tarihçesi, Türk folklorunun kaynakları, folklor araştırma metotları, önemli eserler ve folklordan nasıl istifade edileceği ayrı bölümler halinde anlatılır.

Göktan Ay, Folklora Giriş: Halk müziğine ağırlık veren bir eserdir.

M. Adil Özder, Artvin Folkloru: çeşitli folklor örneklerine yer verilen eserde Artvin bölgesinde yaşayan şairler hakkında bilgi ve bu şairlerin eserlerinden örneklere yer verilmiştir.

Selahattin Tufan, Eskişehir Folkloru: Eskişehir ahalisinin yaşantısına dair bilgilere yer verilen eser ağırlıkla halk edebiyatı ürünlerine yer verir.

Zeki Başar, İçtimai Âdetlerimiz, İnançlarımız ve Erzurum’da Ziyaret Yerleri: Eserin ilk bölümü bölgenin âdetlerinden, ikinci bölümü ziyaret edilecek yerlerden söz eder.

Zeki Başar, Erzurum’da Tıbbî ve Mistik Folklor Araştırmaları: ayrı bölümler halinde evlenme, doğum, mistik folklor, ananeler ve ölümle ilgili âdetlerden söz eder. Eserin son bölümünde Kazakların tıbbî folkloru ve bizim folklorumuz arasındaki benzerliklerden söz eder.

İsmail Hakkı Acar, Zara Folkloru: Yerel halk oyunları, yemekler, atasözleri, maniler, halk şairleri ve ziyaret yerlerinden söz edilir.

Sedat Veysi Örnek, Türk Halk Bilimi: birinci bölümde halkbiliminin tanımı, ikinci bölümde halkbiliminin temel kavramları, üçüncü bölümde halkbilim araştırma konularından doğum, evlenme ve ölüm merasimleri hakkında yaygın ve tipik unsurlar açıklanmaktadır.

Sebahattin Bulut, Damla Damla Erzurum: Erzurum’un tarihi ve kültüründen söz eden eserde yöre folkloruna dair bilgilere de yer verilmiştir.

Lütfi Sezen, Erzurum Şehir Folkloru: birinci bölümde Erzurum’un tarihi ve sosyal yapısı, ikinci bölümde doğum, gençlik, evlenme, ölüm âdetleri verilmiş, üçüncü bölümde halk hayatının çeşitli yönleri anlatılmış, dördüncü bölümde halk dili ve halk edebiyatı hakkında bilgiler verilmiştir.

Folklor Ansiklopedileri

Başlangıçtan Bugüne On Bin Türk Motifi Ansiklopedisi, TES, Mayıs 1983-Ağustos 1984, Toplam 9 fasikül.

Eski Eserler Ansiklopedisi, Nurettin Rüştü Büngül, 1994

Türk Halk Edebiyatı Ansiklopedisi, M. Fuat Köprülü, 1935, Sadece 1 fasikülü yayınlanmıştır.

İçerisinde halkbilimiyle ilgili kısmen bilgi bulunan çok sayıda kaynak yayın mevcuttur.

İkinci Bölüm

Derleme Metot ve Teknikleri

Derleme Nedir Nasıl Yapılır?

Derlemeler folklor çalışmalarının hazinesidir. Yaşayanların olayları unutmaları doğaldır. Bir kişinin hatırladıkları olayın bütünün açıklamak için yeterli değildir. Bu nedenle aynı vakıa için birden fazla kişiyle görüşmek gereklidir.

Derleme faaliyetinin en güç kısmı derleyenle ilgili olanıdır; derleyici konuya hakim ve görüştüğü kişiye güven veren biri olmalıdır, aksi halde verimli olamaz.

Anlatıcı kişi, yöresel bir olayı yabancıya anlatmak istemeyebilir. Derlemelerde bu da çok sık yaşanan bir sorundur. Malzeme verenin güveni kazanmak bu nedenle çok önemlidir.

Derlemeyi yapacak olan kişi, soracağı soruları belirlemiş olmalıdır. Görüşme içerisinde, olay akışına göre yeni sorular sorabilir.

Derleme konusu hakkında gerekli bilgiye sahip olan derleyicinin aynı zamanda iyi bir gözlemci olması gereklidir.

Derleme Metotları

Alan Araştırması Metodu

Derleyici sahaya çıkmadan önce ön hazırlık yapmalıdır.

Konuyla ilgili eserleri okumalıdır.

Folklorla ilgili kitap ve dergiler öncelikli kaynaklar olarak incelenmelidir.

Eski eserlerle ilgili yerel kaynaklar incelenmelidir.

Turistik rehberler, ziyaret yerleri hakkında bilgi verecektir.

Seyahat hatıraları, istatistik içeren kaynaklar.

Bölgedeki tarihi eserler incelenmelidir.

Yerel ağızla ilgili sözlük taramaları yapılmalıdır.

Derleyiciyle temas: Derleme yapılacak olan bölgede daha önce derleme çalışması yapmış olan kişilerle görüşülmelidir.

Bölge hakkında bilgi sahibi olan kişilerle tanışmak (muhtar, imam, öğretmen) önemlidir.

Bölgede yapılmış görsel kayıtlar (film, belgesel vs.) incelenirse, âdetler ve yöre ağzı hakkında bilgi edinmek mümkün olur.

Derlemeyi yapacak olanın teçhizat eksiği olmamalı.

Araştırma teknikleri

1)    Gözlem tekniği

Araştırmacının toplumun içine karışması, onlarla birlikte yaşaması sağlıklı bilgi toplamasına yardımcı olur. Olayı seyretmek yerine olaya katılan derleyici, anlatılanlarda eksik kalmış birçok ayrıntıyı tespit edebilir.

Derleyici alanına giren her şeyi gözlemlemelidir: Fiziki durum, sosyal durum, katılanların birbirleriyle olan ilişkileri, takdim konuşmaları, olayın süresi, temsil edilen duygular…

2)    Mülakat

Sorular açık ve net olmalıdır. Sorulara verilen her cevap her zaman doğru olmaz, insanlar gerçeği diledikleri gibi sunmaya meyyaldirler. Mülakat, gözlemlenen olayın tasdikini (ve de bunun tersi) sağlar.

Derleyicinin bilgi almak istediği konu hakkında önce kendi bildiklerini anlatması, karşısındaki kişiyi konuşturmaya yardımcı olur.

Mülakatım zamanı çok önemlidir, yaz ayları derleyici için uygun ise de kaynak kişiler için iş zamanıdır ve konuşmak istemeyebilirler.

Derlemedeki en sağlıklı yol, anlatılana hiçbir şey katmadan kayıt etmektir.

Görüşme sırasında tenkit ve eleştiri yapılmamalıdır.

Sorular sohbet sırasında sorulmalı, anlatıcı cevaba zorlanmamalı, soru yağmuruna tutulmamalıdır.

3)    Anket

Belirli konularda çok özel bilgiler toplamaya yarar. Hazırlanması ve uygulanması zordur.

Örnek anket soruları

Yerle ilgili sorular:

Yerin adı, bu adın veriliş nedeni nedir?

Coğrafi özellikleri nelerdir?

Tarihi özellikleri, değerleri nelerdir?

Eğitim durumu nedir?

Halk edebiyatıyla ilgili sorular:

Yenidoğana hangi adlar veriliyor, veriliş nedenleri nelerdir?

Ad verilirken ne gibi bir uygulama/merasim yapılıyor?

Yörede kullanılan lakaplar nelerdir?

Hayvanlara verilen adlar nelerdir?

Bitkilerin adları nelerdir?

Yer adları nelerdir?

İşyeri ve konutların adları nelerdir?

Mesleki ağız ve argo hakkında bilgiler

Mesleklerin yöredeki adları nelerdir?

Yörede kullanılan argo kelimeler nelerdir?

Eşler birbirlerini hangi adlarla çağırıyor?

Çocuklar ve büyükleri arasındaki hitap nasıldır?

Akrabalar arası hitap nasıldır?

Cinsiyetler arası hitap nasıldır?

Dualar-Beddualar, Yeminler:

Hangi sözcüklerle iyi dilekler iletilir?

Hangi durumlarda dua sözcükleri kullanılır?

Beddua sözcükleri nelerdir?

Hangi durumlarda yemin ediliyor?

Kuvvetli ve zayıf yemin sözcükleri hangileridir?

Yemini bozana ne yapılır?

Selamlaşmalar:

Selam sözleri nelerdir?

Selam ve zaman kime verilir?

Cinsiyetler arası selamlaşma nasıldır?

Meslektaşların yardımlaşma biçimleri nelerdir?

Genel olarak yardımlaşma biçimleri nelerdir?

Yardıma muhtaçlara yaklaşım nasıldır?

Akrabalık ilişkileri nasıldır?

Komşuluk ilişkileri nasıldır?

Atasözleri-Deyimler

Kimlerden nasıl öğreniliyor?

Anlamları nelerdir?

Bilmeceler

Ne zaman kime kim tarafından sorulur?

Nasıl öğrenilirler?

Yanlış cevap verene ne ceza verilir?

Masallar

Hangi masallar anlatılıyor?

Masallar kimlerden öğreniliyor?

Kimler kime anlatıyor

Masalcıları var mı?

Efsaneler

Dünyanın yaradılışı, canlıların varoluşu ile ilgili hangi efsaneler anlatılıyor?

Tarihi olay ve kişilerle ilgili hangi efsaneler anlatılıyor?

Din ve din büyükleriyle ile ilgili hangi efsaneler anlatılıyor?

Olağanüstü kişi ve olaylarla ilgili hangi efsaneler anlatılıyor?

Yer adlarıyla ilgili hangi efsaneler anlatılıyor?

Efsaneleri kimler, ne zaman ve nerede anlatıyor?

Nasıl öğreniliyorlar?

Halk hikâyeleri

Hangi hikâyeler anlatılıyor?

Kimler anlatıyor?

Nasıl öğreniliyorlar?

Ne zaman, nerede, kimlere hikâye anlatılıyor?

Hikâyeci taklit yapıyor mu, mendil sopa kullanıyor mu?

Manzum hikâye anlatılıyor mu?

Fıkralar

Bilinen fıkracılardan fıkralar anlatılıyor mu?

Hangi fıkralar anlatılıyor?

Yabancılarla ilgili hangi fıkralar anlatılıyor?

Mesleklerle ilgili hangi fıkralar anlatılıyor?

Müstehcen fıkralar anlatılıyor mu?

Fıkralar ne zaman, nerede, kimlerden öğreniliyor, anlatılıyor?

Maniler

Karşılıklı mani söyleyenler var mı?

Nasıl öğreniliyorlar?

İş yaparken hangi maniler söyleniyor?

Satıcılar hangi manileri söylüyor?

Ağıtlar

Felaketler karşısında ne gibi ağıtlar, destanlar söyleniyor?

Destancılar kimlerdir?

Ninniler

Hangi ninniler söyleniyor?

Nasıl öğreniliyorlar?

Türküler

Hangi türküler söyleniyor?

Nasıl öğreniliyorlar?

Hangilerinin şairi bellidir?

Türkü yakma nasıl oluyor?

Hangi çalgılar eşliğinde türkü söyleniyor?

Düğün türküleri hangileridir?

Türkülerin hikâyeleri var mı?

Âşık edebiyatı

Yörenin âşıkları kimlerdir?

Bu âşıklar hangi olaydan sonra dilleri çözülmüştür, mahlaslarına nasıl kavuşmuşlardır?

Halk şairlerinin ustaları var mı, varsa kimlerdir bunlar?

Çalgısız söyleyenler ezgilerini nasıl buluyorlar?

Âşıklar irticalen mi söylüyorlar?

Şairlerin hikâyeleri var mı?

Yörece cönk, mecmua var mı?

Şairler şiirlerine ne ad veriyorlar?

Şair atışmaları yaşanıyor mu?

Halk tiyatrosu

Yörede karagözcü var mı?

Karagözü kimden öğrenmişler, çırakları var mı?

Hangi oyunları temsil ediyorlar?

Nerede temsil veriyor, seyircileri kimler?

Kullandığı malzemeler nelerdir?

Ortaoyunu ile tecrübe var mı yörede?

Hangi tipler beğeniliyor?

Yörede kukla sanatçısı var mı?

Kuklalara hangi adlar veriliyor?

Yörede meddah var mı?

Hangi hikâyeleri anlatıyorlar?

Hikâye anlatılırken kullanılan malzeme nelerdir?

Yörede seyirlik oyun oynanıyor mu?

Oyunların konuları nelerdir?

Oynayanlar kimlerdir?

Roller nasıl dağıtılıyor?

Dekor, kostüm olarak neler kullanılıyor?

Oyunlarda müzik kullanılıyor mu?

Oyunun mekânı neresidir?

Kadınların kendi aralarında oynadıkları oyunlar nelerdir?

Oyunlar kimlerden nasıl öğreniliyor?

Oyunun sonunda oyunculara armağan veriliyor mu?

Bayram ve törenler

Hangi bayramlar kutlanıyor?

Bayram öncesi ne gibi hazırlıklar yapılıyor?

Bayramlaşma merasimi nasıldır?

Bayramlarda hediye kimlere veriliyor?

Kurban nasıl kesilir?

Kimler kurban keser?

Kurban eti nasıl dağıtılır?

Mezarlık ziyaretleri nasıl yapılır?

Kandiller kaç adettir, adları ve sebepleri nedir?

Kandil gelenekleri nelerdir?

Ramazan gelenekleri nelerdir?

Nevruzlar ilgili âdetleri var mıdır?

Hıdrellez âdetleri var mı?

Milli bayramlar nasıl kutlanıyor?

Asker uğurlaması nasıl yapılıyor?

Hacca giden nasıl uğurlanıyor, dönen nasıl karşılanıyor?

Okula başlama ve bitirme ile ilgili tören var mı?

Mesleğe başlama ile ilgili âdetler nelerdir?

Geçiş dönemleri

Çocuk sahibi olmak isteyen neler yapar?

Çocuk sahibi olmak istemeyen neler yapar?

Çocuğun cinsiyeti nasıl tayin edilir?

Erkek çocuk isteyen neler yapar?

Doğum öncesi hazırlıklar nelerdir?

Doğum sonrası uygulamalar nelerdir?

Çocuğu yaşamayanlar neler yapar?

Çocuğu görmeye gidenler neler yapar?

Albastı inançları nelerdir?

Kırkbastı inançları nelerdir?

Kırklama nasıl yapılır?

Çocuğun beslenmesi nasıl yapılır?

Çocuk kaç yaşında, hangi mevsimde sünnet edilir?

Sünnet hazırlıkları nasıldır, kimler davet edilir, merasimi nasıl gerçekleşir?

Evlenecek olanlarda hangi özellikler aranır?

Bekarlara ne ad verilir?

Kısmet açmak için ne yapılır?

Gençler evlenme isteğini nasıl belli eder?

Kız arama ve isteme nasıl gerçekleşir?

Kız kaçırma nasıl olmaktadır?

Nişan merasimleri nedir?

Düğün merasimleri nedir?

Nikâh nasıl gerçekleşmektedir?

Düğün ertesi neler yapılır?

Dul kadın ve erkeklerin evlenmeleri nasıl gerçekleşir?

Ölümün belirtileri nelerdir?

Ölü gömülmeye nasıl hazırlanır?

Cenaze merasimi nasıl gerçekleşir?

Taziye ziyaretleri nasıl gerçekleşir?

Yas gelenekleri nelerdir?

Ölünün ruhuyla ilgili inançları nelerdir?

Mezarlıklarla ilgili inanmalar nelerdir?

Ölülerle ilgili inanmalar nelerdir?

Örnek Olay Metodu

Gözlem ve görüşme tekniklerinin birlikte kullanıldığı bir metottur. Daha çok geleneklerle ilgili araştırmalarda kullanılır. Araştırmacının incelenen konuya (düğün, cenaze vs.) doğrudan katılımıyla gerçekleşir.

Yazılı Kaynakları Tarama

Alandan getirilen ve yazılı kaynaklardan derlenen bilgiler tarihi, coğrafi, sosyolojik, psikolojik gibi çeşitli yöntemlerle değerlendirmeye alınır. Örneğin karşılaştırma metodu, folklor ürünleri arasındaki benzerlikleri tespit eder. Araştırmacı, hedeflediği sonuçlar için en doğru olan çalışma metodunu belirledikten kaynak taraması yapmalıdır. Aksi halde yapılan çalışmalar verimli olmaz.

Derleme Teknikleri

Araştırma Konusunun Tespiti

İlmi Araştırma

a) meselenin oraya konuluşu, tespiti: Niçin yapıldığı belirlenmeden yapılan bir çalışma düzensiz, eksik ve hatalı olur.

b) meselenin tahlili, meseleyle ilgili mahsullerin tespiti: çalışmayla ilgili planlamanın dikkatlice yapılması, hem işi hem de sonuç almayı kolaylaştırır.

c) mahsullerin derlenmesi, d) elde edilen verilerin sunulması, e) verilerin yorumlanması, hipotezler kurulması.

---

Atatürk Üniversitesi Yayını

Erzurum, 1995